Энэ бол одоо болтол Ватиканы түүхийн музейд хадгалагдаж байгаа Монголын гуравдугаар их хаан Гүюгээс Ромын Папад илгээсэн төрийн бичиг билээ. Уг бичиг нь 20см өргөн, 120 см урттай цардмал цаасан дээр сарачин /лере/ үсгээр бичсэн бөгөөд их хааны тамгыг цаасны уулзвар наалт бүхий бичээсийн төгсгөлд шунхаар дарсан байдаг аж. Гүюг хааны энэхүү төрийн бичиг Ватиканы түүхийн сан хөмрөгт байсныг 1920 онд Кирил Кролевский анх удаа олж үзээд, гэрэл зургаар буулган авч Ираны эрдэмтэн Массэ гэгчид өгч судлуулжээ. Анхны орчуулгыг Массэ хийсэн байна. Үүнээс хойш энэхүү бичгийг өнөөг хүртэл олон арван эрдэмтэд янз бүрээр орчуулжээ. Уг бичгийн нэгэн орчуулгыг доор сийрүүлбэл:

-"Мөнх тэнгэрийн хүчин дор. Бүх аугаа их ард иргэдийн далай хааны зарлиг /энэ хэдэн мөрийг Туркээр бичсэн байна/ Зарлигийг минь шашны их хаан ухаартугай. Караль хэмээх газар хурилдай хийж ахуйд танай элч томилон гуйчилбай! Гуйчиллыг чинь илчээс чинь сонсвой! Тар нар хэрвээ өөрийн хэлсэн үгэндээ суух болбоос шашны их хаан чи биеэр ирж, бидэн лүгээ учрах хэрэгтэй. Бид нар та нарт засагт /хуульд/ дурдсан зарлиг бүхнийг сонсогосугай. Бас надад сайн ёсыг хүлээлгэх нь сайн явдал хэмээн та нарт хэлэв.

Та нар элч томилон ийн гуйчлуулсан нь сэцэн болой. Гэвч бид таны гуйчлалыг ойлгохгүй байна. Бас та нар элч томилж "Та нар бүх мажар /Унгер/ ба христосын мөргөлтний орныг эзлэв" хэмээн надад хэлэв. Эдгээр үгийг чинь бид үл ойлгоно. Чингис хаан хийгээд хаан миний бие басхүү элч томилон тэр хоёр орныг тэнгэрийн бошгыг /зарлигийг/ дагатугай хэмээв. Гэвч тэдгээр хүмүүс тэнгэрийн бошгыг үл дагав. Чиний өгүүлж буй тэдгээр хүмүүс их чуулган чуулж, ихэд дээрэнгүй аашилж, манай элчийн алсан. Тиймээс мөнх тэнгэрийн хүчин дор тэдгээр орны хүмүүсийг алсан бөгөөд устгасан болой. Харин зарим хүмүүсийг тэнгэрийн бошго ба түүний хүчээр аварсан болой. Түүнээс энгийн ард иргэдийг хэрхэн барьж хорих билээ. Чи өгүүлсэн биш үү. "Би бол христосын мөргөлтөн. Би дээд тэнгэрийг хайрламой. Би нүглийг жигшинэ гэж. Гэтэл дээд тэнгэр чинь ял нүгэл хийсэн атал бас энэрэх сэтгэлийг өвөрлөмой хэмээснийг чи мэдэх үү. чи ийм үгийг өгүүлсэн бөгөөтөл дээд тэнгэрээ хэрхэн таних билээ. Наран мандах орноос наран жаргах орон хүртлэх бүх ертөнцийн тэнгэрийн хүчин намайг ивээмой. Тэнгэрийн бошгоос гадна хэн ч үлдэж үл болно. Одоо та нар "Бид болбоос таны харъяат албат, аливаа эд хөрөнгийг дуртай өргөмүй" хэмээн үнэн сэтгэлээсээ хэлэх хэрэгтэй бөгөөд чи харъяат ван нараа дагуулан, нэг ч хоцролгүйгээр бидэнд бууж өгөх хэрэгтэй.

Ийм болбоос бид сая та нарыг нэр дагажээ хэмээн үзмой". Та нар хэрэв тэнгэрийн бошгыг үл даган, зарлигийг эсэргүүцвээс даруй дасан болмуй. Тэнгэрийн дурдсан аливаа зарлигийг та нар эрхбиш ухаартугай. Хэрвээ буруу санаа өвөрлөвөөс хэрхэхийг тэнгэр мэдмой..."гэжээ.

768 жилийн тэртээ Монголын их хаан ертөнц дахины эзэн гэдгэж байсан Ромын папыг ийм их үгээр айлгаж байжээ. Гүюг хааны эл захидлыг Ромын папын дээд зөвлөл олон өдрийн турш айн дагжин хэлэлцэж, дорноос цөмрөн буй их аюулын өмнө хормой чичрүүлэн сууж байсан гэж он дарааллын түүхийг зохиогч мэргэд бичиглэн үлдээсэн нь өнөөг хүрчээ. Энэ захидал илгээлтийг Гүюг хаан 1246 оны 11-р сарын 3-11-ний өдрүүдэд намрын ордон бүхий газраа эхлээд Монгол бичгээр бичиж дараа нь Пөрс хэл дээр хөрвүүлэн Ромын папад илгээжээ. Урьд өмнө хэн ч ингэж Ромын папыг дагжин чичрүүлж байсангүй. Гүюг ч Ромоос хариу эс ирсэнд хилэгнэхдээ л цэргээ өрнө тийш хөдөлгөсөн гэдэг. Харамсалтай нь Гүюг хаан тэнгэрт хальж, алтан ургийнхан хаан ширээний төлөө өрсөлдөж Ром мартагдах нь тэр. Ингэж Ром дорнын нүүдэлчин Монголчуудаас аврагдсан билээ.

БИШИРТҮГЭЙ, АЮУТУГАЙ

Цул алтаар хийгдсэн эл тамга бидний үед хадгалагдан үлдсэнгүй. Харин төрийн их тамганы цор ганц дардас нь үлджээ. Тэр нь
Монголын гуравдугаар үеийн их хаан Гүюгийн Ромын папад илгээсэн захидал дээрх дардас юм. Дардаснаас үзвэл уул тамганы хэмжээ багцаагаар 15,5x15,5см тэг дөрвөлжин тамга байжээ. Тамганы бариул нь Чингис хааны баруун алганд багтахуйц байсан бегөөд шижир алтаар арслангийн баримлыг суурилуулж, нүдэнд нь очир алмааз шилтэсэн байжээ. Тамганы бичээс нь энэ дэлхий ертөнцийн хамаг хаад, бурхадаас илүү гэсэн утгатай үг сийлсэн аж. Түүнд:"- Мөнх тэнгэрийн хүчин дор их Монгол улсын далай хааны суу залиар ил болсон иргэн дор хүрвээс биширтүгэй! аюутугай!" хэмээжээ.

Монголчуудын эрин гэгдэж байсан XIII - XIV зууны шуургат он жилүүдэд Перс, Орос, Ром, Хятад, Тангуд, Солонгос зэрэг их орны хаад ноёд энэ л тамганы бичээст захирагдан толгой бөхийлгөж байлаа. Чингис хаан эл хэргийн их тамгыг гадаад орнуудад элч зарах, харъяат улс гүрэндээ захидал илгээх зэрэг төрийн дээд албанд хэрэглэдэг байв. Харин өдөр тутмын зарлиг заавартаа хаш болон цалин мөнгөн тамга хэрэглэдэг байв.